Kitâb İdisi Öz Udrin Ayur
Kitap Sahibi Kendi Özrünü Söyler
Tilekim söz erdi ay bilge bügü, kedin keldeçike özüm sözlegü
Ey âlim hakîm, dileğim benden sonra geleceklere kalacak bir söz söylemek idi.
Ukuş keldi utru ayur bütrü kör, sözüñ bolsa yañluk saña bolğa kor
Anlayış karşı geldi ve: —İyice dikkat et, sözün yanlış olursa, sana zararı dokunur — dedi —
Bodun tili yavlak seni sözlegey, kişi kılkı kirtüç etiñni yegey
Halkın dili kötüdür, seni çekiştirir, insanın tabiati kıskançtır, etini yer.
Negülük tese sen ayayın saña, eşitgil sözümni ay ersig toña
Sebebini sorarsan, sana söyleyeyim, ey mert yiğit, sözümü dinle.
Bu yalñuk atı boldı yalñluk üçün, bu yalñluk uruldı bu yalñuk üçün
Bu yalnguk (insan) adı insana yanıldığı ( yangluk ) için verildi, yanılmak ( yangluk ) insan ( yalnguk ) için yaratıldı.
Yañılmaz kişi kim ayu ber maña, yañılmış tümen miñ ayayın saña
Sen bana yanılmayan bir kimse söyleyebilirmısin, ben sana yandan binlerce insan göstereyim.
Biliglig idi az biligsiz üküş, ukuşsuz üküş bil ukuşluğ küsüş
Bilgi sahibi insanlar pek azdır, bilgisiz ise, çoktur, bil ki, anlayışsız insanlar çok, anlayışlılar ise, nâdirdir.
Biligsiz biligligke boldı yağı, biligsiz biligligke kıldı çoğı
Bilgisiz bilgiliye dâima düşman olmuştur, bilgisiz bilgili ile her zaman mücâdele halindedir.
Kişide kişi adrukı bar telim, bu adruk biligdin ayur bu tilim
İnsandan insana çok fark vardır, bu fark bilgiden ileri gelir, sözüm buna dâirdir.
Biligligke sözledim uş bu sözüm, biligsiz tilini bilümez özüm
Bu sözümü bilgili için söyledim, bilgisizin dilini ben de bilemiyorum.
Biligsiz bile hiç sözüm yok meniñ, ay bilge özüm uş tapuğçı seniñ
Benim bilgisiz ile hiç bir sözüm yoktur, ey bilgili, işte ben senin kulunum.
Sözüm sözlemişke saña eymenü, özüm üdri koldı saña uş munu
Sözümü sana söylemiş olduğum için, çekinerek, işte böyle senden özür diledim.
Sözüg sözledeçi azar hem yazar, ukuşluğ eşitse oñarur tüzer
Sözü söyleyen yanılabilir ve şaşırır, anlayışlı isterse, bunu düzeltir ve tashih eder.
Burundukluğ ol söz teve burnı teg, barur kança yetse titir boynı teg
Söz, deve burnu gibi, yularlıdır, o, dişi deve boynu gibi, nereye çekilirse, oraya gider.
Bilig sözledeçi kişi bar üküş, anı bildeçi er maña ked küsüş
Sözü bilerek söyleyen çok kimse var, benim için sözü anlayan adanı azizdir.
Kamuğ edgülükler bilig asğı ol, bilig birle buldı mesel kökke yol
Bütün iyilikler bilginin faydasıdır, bilgi ile göğe dahi yol bulunur.
Bilig birle sözle kamuğ sözni sen, biligin bedük bil kamuğ özni sen
Sen her sözünü bilgi ile söyle, her kesin bilgi ile büyük olduğunu bil.
Yaşıl köktin endi yağız yerke söz, sözi birle yalñuk ağır kıldı öz
Söz kara yere mâvî gökten indi, insan kendisine sözü ile değer verdirdi.
Kişi köñli tüpsüz teñiz teg-turur, bilig yinçü sanı tüpinde yatur
İnsan gönülü dibi olmayan bir deniz gibidir, bilgi onun dibinde yatan inciye benzer.
Teñizdin çıkarmasa yinçü kişi, kerek yinçü bolsun kerek say taşı
İnsan inciyi denizden çıkarmadıkça, o, ister inci olsun - ister' çakıl taşı, farketmez.
Yağız yer katındakı altun taş ol, kalı çıksa begler başında tuş ol
Kara toprak altındaki altın taştan farksızdır, oradan çıkınca, beylerin başında tuğ tokası olur.
Biliglig çıkarmasa bilgin tilin, yarutmaz anıñ bilgi yatsa yılın
Bilgili bilgisini dili ile meydana çıkarmazsa,- yıllarca yatsa bile, onun bilgisi muhitini aydınlatmaz.
Ukuşlı biligli idi edgü neñ, kalı bulsa işlet uçup kökke teñ
Anlayış ve bilgi çok iyi şeydir, eğer bulursan, onları kullan ve uçup göğe çık.
Negü ter eşitgil bu el kend begi, ukuşka biligke yetürmiş ögi
Anlayış ve bilginin ne olduğunu bilen, bu memleket beyi ne der, dinle.
Ajun tutğuka er ukuşluğ kerek, bodun basğuka ög kerek hem yürek
Dünyayı elde tutmak için, insan anlayışlı olmalıdır, halka hâkim olmak için ise, hem akıl, hem cesaret gerektir.
Ukuş birle tuttı ajun tutğuçı, bilig birle bastı bodun basğuçı
Dünyayı elinde tutan, onu anlayış ile tuttu, halka hükmeden, bu işi bilgi ile yaptı.
Ajunka apa enmişinde berü, ukuşluğ uru keldi edgü törü
Adem'in dünyaya indiğinden beri iyi nizam dâima anlayışlı insanlar tarafından vaz'edilegelmiştir.
Kayu üdte erse bu künde burun, biligligke tegdi bedükrek orun
Hangi çağda olursa-olsun, bugüne kadar daha yüksek yer dâima bilgiliye kısmet olmuştur.
Ukuş birle eslür kişi artakı, bilig birle süzlür bodun bulğakı
İnsanların kötüsü anlayış yolu ile asılır, halk arasında çıkan fitne bilgi ile bastırılır.
Bu ikin itümese kodğıl bilig, kılıçka tegürgil sen ötrü elig
İşleri bu ikisi ile de halledemezsen, bilgiyi bırak, elini kılıca daya.
Bügü bilge begler bodunka başı, kılıç birle itmiş biligsiz işi
Halkı idare eden, hakîm ve âlim beyler bilgisizin işini kılıç ile halletmişlerdir.
Ajun tutğuka er ukuş bilse ked, bodun basğuka er bilig bilse ked
Dünyayı elde tutmak için, insanin anlayışlı olması ve halkı itaat altına almak için de, bilgili bulunması elzemdir.
Bu iki birikse bolur er tükel, tükel er ajunuğ temâm yer tükel
Bu ikisi bir kimsede toplanırsa, o tam insan olur, tam insan dünyanın bütün nimetlerine nail olur.
Apañ iki ajun kolur erse sen, otı edgülük ol kılur erse sen
Sen her iki dünyayı arzu ediyorsan, bunun çâresi — iyilik yapmaktır.
Kalı edgü bolmak tilese özüñ, yorı edgülük kıl kesildi sözüñ
Eğer kendin iyilik bulmak istiyorsan, yürü, iyilik et, başka söze ne hacet.
Kişi meñü bolmaz bu meñü atı, anın meñü kaldı bu edgü atı
İnsan ebedî değildir, ebedî olan — onun adıdır, iyi kimselerin adı bunun için ebedî kalmıştır.
Özüñ meñü ermez atıñ meñü ol, atıñ meñü bolsa özüñ meñü ol
Kendin ebedî değilsin, adın ebedîdir, adın ebedî olursa, kendin de ebedî olursun.
