Öğdülmiş Hükümdara Kapıcı-Başının Nasıl Olması Gerektiğini Söyler
Öğdülmiş İligke Kapuğ Başlar Er Negü Teg Kerekin Ayur
Öğdülmiş Hükümdara Kapıcı-Başının Nasıl Olması Gerektiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, esen inç tirilgil ay kılkı silig
Öğdülmiş cevap verdi ve:-—Ey hükümdar, huzur içinde uzun seneler yaşa, ey yumuşak huylu — dedi —
Kapuğ başlar er ked bağırsak kerek, teni cânı birle tapuğsak kerek
Kaptcı-başı olan insan çok sâdık olmalı ve bu hizmeti canla başla benimsemiş bulunmalıdır.
Kapuğda yarutsa karañku tünüg, kapuğda batursa yarumış künüg
O karanlık geceyi hizmet kapısında ağartmak ve parlak güneşi de aynı kapıda batırmalıdır.
Törü hem toku bilse kılsa tapuğ, oñay bolsa kılkı kılınçı kamuğ
Hizmet ederken, usûl ve erkânı bilmeli, tabiatı, bütün tavır ve hareketi mülayim olmalıdır.
Tuzı etmeki keñ akı bolsa ked, kümüş berse altun er at terse ked
Tuzu-ekmeği bol ve kendisi çok cömert olmalı, gümüş ve altın vererek, etrafına çok insan toplamalıdır.
Keçe bolsa yatğak bu yatsa burun, ayu berse tegme kişike orun
Gece olunca, daha yatmadan, saray nöbetçilerini lüzumlu yerlere dikmelidir.
Azak yat baz erse ayıtğu kerek, oduğrak kim erse yağutğu kerek
Nereden geldiği belli olmayan yat ve yabancı varsa, onları soruşturmak ve aralarında en gözü açık olanları hizmete almalıdır.
Körü bekletip çıksa karşı kapuğ, tükel boldı ol künki barça tapuğ
Saray kapısını gözü önünde kapatıp çıkınca, o günün bütün hizmeti tamamlanmış olur.
Yana erte tursa kapuğ başlasa, keçe tañda turğaknı tepretmese
Sabahleyin kalkınca, kapıdaki vazifesinin başına geçmeli, sabah akşam nöbetçileri yerinde tutmalıdır.
Kalı yol üdi bolsa başlap kirip, körünse hılın barça yumğı terip
Kabul zamanı gelince, o bütün takımını toplayarak, onların başında huzura çıkmalıdır.
Özi çıksa körnüp üküş turmasa, kapuda kişi kolsa özde basa
Huzurda çok kalmamalı, şöyle bir görünüp çıkmalı, kapıda da kendi yerine bir adam bırakmalıdır.
Er at kirse hılça körünse tüzü, bu körse yarağlı yarağsız azu
Hizmetkârlar takım hâlinde, birden huzura çıkarken, o buna lâyık olan ve olmayanları gözden geçirmelidir.
Kalı yol kesilse kapuğ başçısı, yana kirgü bolsa er at sözçisi
Kabul zamanı sona erince, kapıcı-başı hizmetkârlardan mâruzâtta bulunacak kimse varsa, onunla tekrar huzura girmelidir.
Ötünse er at ötgi kolsa tilek, muñadmış kişike bu bolsa yölek
Onların isteklerini arzetmeli, arzularını desteklemeli ve onlara yardım etmelidir.
Alu berse açı kör altun kümüş, kayuka at alsa kayuka yumuş
Onlara hükümdardan altın-gümüş, ihsanlar koparmalı, bâzılarına unvan ve bâzılarına da vazife verilmesi hakkında tavassutta bulunmalıdır.
Erig tapnurı kim bağırsak seve, tapınmaz kayusı yorığlı yava
Kim gönülden, severek hizmete gayret ediyor, kim hizmet görmeyerek, boşuna geziyor.
Yarağlığ kayu ol asığlığ kayu, boluğluğ kayu ol tusuluğ kayu
Uygun ve faydalı olanı kim, ileride faydalı olacak bir istidada sahip bulunanı kim.
Ötünse begiñe bu tegme birig, aça adra berse kötürse erig
Bunları hep beyine arzetmeli ve birer-birer açıklayarak, lâyık olanı yükseltmelidir.
Çıkıp edgü yarlığ tegürse tilin, er at köñli mundağ isitse alın
Çıkınca, hükümdarın taltif ve takdir hakkındaki fermanlarını bizzat tebliğ etmeli ve hizmette bulunanların gönlünü böyle tedbirler ile ısındırmalıdır.
Kapuğda ite tursa oldruğ turuğ, tüzülse orun kalmasa bir kuruk
Kapıda oturacak ve duracak yerleri dâima nizam altında bulundurmalı ve öyle tertip etmeli ki, hiç kimse açıkta ka-lmasın.
Körü alsa yat baz keligli kişig, ağır tutsa koldaş kılınmış işig
Gelen yat ve yabancı kimseleri karşılamak ve arkadaş edindiği kimselere de hürmet göstermelidir.
Liv aş tirki kirse körü ıdsa köz, yarağsıznı körse anı tıdsa öz
Yemek tepsisi girdiği vakit, onu göz altında bulundurmalı ve münâsip olmayan şeyleri görürse, buna mâni olmalıdır.
Şireni çıkarda körüp saklasa, añar toğru yolda elig tegmese
Şıra çıkarken, onu nezâret altına almalı ve yolda her hangi bir elin ona dokunmamasına dikkat etmelidir.
Kapuğda çıkarsa liv aş tirkini, körü tüz ületse begi körkini
Kapıdan yemek çıkarken, tepsilere nezâretle bunun, beyin şanına lâyık bir şekilde, her kese dağıtılmasına dikkat etmelidir.
Neçe ka tegürgü kerek bu aşığ, kuruğ kodmasa bir içig hem taşığ
içte ve dışta hiç kimseyi açıkta bırakmamak için, kaç kap yemek dağıtmak lâzım geldiğini bilmelidir.
İki neñ bedütür bu begler çavı, ilinde tuğı kör törinde livi
Beylerin şöhretini iki şey büyütür: eşiğinde— tuğu ve baş köşesinde — sofrası.
Adın ma iki neñ kapuğ körki ol, bedütür beg atın açar kutka yol
Şu iki şey de kapının süsüdür, bunlar beyin adını büyütür ve saadete yol açar.
Uluğ hâcibı bolsa âzâd kişi, takı bir yarağlığ kapuğ el başı
Bunlardan biri — hür insan olan ulu hâcıb, biri de— işinin ehli olan bir kapıcı-başıdır.
Bu iki kişi birle itlür kapuğ, uluğluk bile atı yadlur kamuğ
Bu iki kimse ile kapı tanzim edilir ve beyin adı büyüklükle her tarafa yayılır.
İdişçi töşekçi yeme aşçıka, tüzü köz kemişse yeme tuğçıka
Kapıcı-başı şarapçı, döşekçi, aşçı ve tuğcuları hep göz önünde tutmalıdır.
Yeme kuşçı kişçi yeme ok yaçı, anuk tutsa künde kapuğda tuçı
Doğancı, avcı ve okçuları da her gün ve her an kapıda hâzır bulundurmalıdır.
Turup barsa evke hılın koldaşın, özi birle eltse yetürse aşın
Oradan kalkıp, evine giderken, yardımcı ve arkadaşlarını birlikte götürerek, onlara yemek ikram etmelidir.
Yetürse içürse todursa karın, kuruğ ıdmasa berse özde barın
Yedırip-içırerek, karınlarını doyurduktan sonra da, boş göndermemeli, neyi varsa, onlara ihsanda bulunmalıdır.
Öziñe bir at ton tolum kılsa tap, adının ülese bir az kodsa tap
O bir at, bir kat elbise ve silâh ile yetinmelidir, kendisine az bir şey kalsa yeter, kalanı başkalarına dağıtmalıdır.
Tapuğka kelir erse yat baz kişi, körü alsa itse otağı işi
Yat-yabancı bir kimse hizmete gelirse, onu karşılayıp, kalacağı yeri ve arkadaşlarını tâyin etmelidir.
Tapuğka körüñinçe körse anı, aşı boğuzı ornı atı hem tonı
Huzura çıkmadan önce, onu görmeli, yiyeceğine-içeceğine, yerine, atına-elbisesine dikkat etmelidir.
Yeme aytu tursa er at hâllerin, açı hem tokı ya tonın oprakın
Hizmetkârların hâllerini sormalı, açmıdırlar-tokmudurlar, yiyecekleri varmı, bunlar ile dâima ilgilenmelidir.
Muñadığlı barmu elig tarlıkın, muñıña yarasa ötese hakın
Eli darda kalan varsa, onun ihtiyâcını karşılamak ve hakkını vermelidir.
Kim erse kapuğka birer kelmese, ayıtsa tilese ne bolmış tese
Bir kimse bir müddet kapıya gelmezse, ne olduğunu sormalı ve sebebini araştırmalıdır.
Kalı iglig erse ayıtğu kerek, yavalık kılur erse tıdğu kerek
Eğer hasta ise, hâlini sormalı, haylazlık ediyorsa, buna mâni olmalıdır.
Bu barça begiñe bağırsaklık ol, sevinçin tilep bu tapuğsaklık ol
Bütün bunlar beye karşı içten bağlılık ifâde eder, bu onu memnun etmek için, candan yapılması lâzım gelen bir iştir.
Negü ter eşitgil tapu kılmış er, tapuğ birle begde ağır bolmış er
Hizmet etmiş ve hizmeti ile beyden takdir görmüş insan ne der, dinle.
Tapuğçı begiñe bağırsak kerek, bağırsak tegüçi tapuğsak kerek
Hizmetkârın beyine içten bağlı olması lâzımdır, içten bağlı olanında candan hizmet etmesi lâzımdır.
Tapuğsak bir özkey bağırsak kulı, bekütür yarı künde beglik ulı
Candan hizmet eden sâdık ve candan bağlı bir kulun hizmeti beyliğin temelini günden-güne sağlamlaştırır.
Öz asğı tilemez bağırsak bolup, beg asğı tiler künde edgü kolup
Candan hizmet eden kimse kendi faydasını düşünmez, o her gün iyi niyetle beyin menfaati için çalışır.
Asığ kılsa azğan anıñ men kulı, çeçek yaslığ erse biçer-men ulı
Yaban çiçeği faydalı ise, ben onun kuluyum, eğer özenilerek yetiştirilmiş çiçek zararlı ise, onun kökünü keserim.
Bağırsız tusulmaz oğulda körü, bağırsak tapuğçı tususı örü
Candan bağlı hizmetkârın kıymeti merhametsiz ve hayırsız evlâttan, daha yüksektir.
Asığsız tusulmaz kadaş erse kod, tusulur adaş tut asığ birle tod
Faydasız ve değersiz ise, kardeş olsa bile onu bırak, istifâde edebileceğin insanı arkadaş edin ve onun bol-bol hayrını gör.
Tili birle yumşak süçig tutğu söz, köñül tutsa alçak yaruk tutsa yüz
Kapıcı-başı yumuşak ve tatlı sözlü olmalı, gönülünü alçak tutmalı ve her vakit güler yüz göstermelidir.
Tügük yüz açığ söz kişig tumlıtur, tiriglikte kitmez köñülde yatur
Çatık yüz, acı söz insanı soğutur ve bunun tesiri bütün hayat boyunca devam eder, insanın gönlünden çıkmaz.
Muñar meñzer emdi bu beytig okı, sözi mani birle ukulğay takı
Şimdi buna benzeyen şu beyti oku, sözü ile birlikte mânası da anlaşılır.
Sözün sökse yalñuk açıtsa tilin, süñükke sızığ ol köñülke yalın
insan sözü ile söğer ve dili ile acıtırsa, bu kemiğe sızı ve gönüle ateş olur.
Urup berge başı büter terk söner, tilin sökse bütmez açığı yılın
Vurulan kamçı yarası kapanır ve çabuk geçer, dil acısı ise, yıllarca dinmez.
Kalı atlanur bolsa begler süke, ya kuşka çögenke ya el körgüke
Beyler sefere, ava, cirit oyununa veya memleket gezisine çıktıkları vakit,
İdi sak küdezgü bu yerde begin, yoduğ tegmese anda teñsizlikin
Beyini çek dikkatle gözetmeli, başına kötü bir hâdise, bir felâket gelmesini önlemelidir.
Kalı tuşsa beglerke yañluk hatâ, tuşar at öze kuşta avda süde
Eğer beylere bir felâket ve belâ gelirse, bu avda, kuş avında veya seferde hareket esnasında gelir.
Bütünsüz bar erse yıratğu anı, siziklig bar erse sakıñu anı
İtimat edilemeyecek kimseleri onun yanından uzaklaştırmalı, şüpheli kimselere karşı ihtiyat tedbirleri almalıdır.
Bütün çın sevigli bağırsak kişi, yakın yortsa begke küdezse başı
Onun başını korumak için, itimatlı, doğru, onu seven ve ona gönülden bağlı insanları beyin etrafında bulundurmalıdır.
Sü başçı tüze tursa yortuğ kurın, eriglerni yığsa yetürse soñın
Kumandan beyin muhafız alayını tanzim ederken, kimsenin ileri gitmemesine ve geri de kalmamasına dikkat etmelidir.
Kiçig kur uluğlar ara kirmese, yırak taş yorığlı yakın yortmasa
Küçük rütbeli kimseler büyükler arasına girmemeli, uzak ve dışarıda bulunması icap edenler de yakın gelmemelidir.
Kapuğda neteg erse oldruğ turuğ, bu yortuğda andağ kerek ay uluğ
Her kesin saray kapısındaki mevkii ve yeri ne ise, bu hareket esnasında da olduğu gibi muhafaza edilmelidir, ey büyük.
Kapuğ başlar erniñ bağırsaklıkı, bu yañlığ kerek ay ajunçı akı
Kapıcı-başı olan kimse böyle içten bağlı olmalı, ey cömert hükümdar.
Bu yañlığ kerek bu kapuğ başlar er, begi etmeki yep işin işler er
Kapıyı bekleyen ve beyinin ekmeğini yiyip, işini gören insan böyle omalıdır.
Munukı men aydım eşitti ilig, talu er tilese üdürsü bilig
işte ben söyledim ve hükümdar dinledi, eğer seçkin insan dilerse, bilgiyi tercih etsin.
İlig suali Öğdülmişke
HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E SUALİ
İlig aydı uktum munı belgülüg, takı bir sözüg ay maña ülgülüg
Hükümdar:—Bunu iyice anladım, bir şey daha soracağım, buna da düşünerek, cevap ver — dedi —
Bilir sen seziksiz ajun begleri, yalavaç ıdur ildin ilke eri
Şüphesiz, bilirsin ki, dünya beyleri memleketten memlekete elçi gönderirler.
Ayu ber maña bir bilig söz uzı, yalavaç ıdur ildin ilke özi
Bana mühim bir söz söyle, bir bilgi daha ver, bir memleketten bir memlekete elçi gönderirken,
Negü teg kerek bu yalavaçlık er, añar bütse begler karılatsa yer
Beylerin ona inanması ve onu yollaması için, bu elçiliğe nasıl bir insan lâzımdır?
