Öğdülmiş Beylere Vezir Olacak İnsanın Nasıl Olması Gerektiğini Söyler
Öğdülmiş Beglerke Vezir Bolğu Ne Teg Er Kerekin Ayur
Öğdülmiş Beylere Vezir Olacak İnsanın Nasıl Olması Gerektiğini Söyler
Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig, vezir boldı beglerke sunğu elig
Öğdülmiş cevap verdi: — Ey hükümdar, vezir beylerin eli demektir, onlar işleri bu eller ile görürler — dedi —
Seziksiz kerek boldı begke vezir, vezir edgü bolsa beg inçin udır
Hiç şüphe yok, bey için vezir çok lüzumludur, vezir iyi olursa, bey rahat uyur.
Vezir ol yüdügli bu begler yükin, vezir ol bekütügli beglik kökin
Beylerin yükünü yüklenen vezirdir, beyliğin temelini sağlamlaştıran da vezirdir.
İdi artuk üdrüm talu er kerek, ögi köñli yetse urunsa yürek
Bu işe halk içinde çok temayüz etmiş, seçkin insan lâzımdır, aklı, gönlü ermeli ve işe yürekten bağlanmalıdır.
Ukuşı üküş bolsa bilgi teñiz, kamuğ iş bütürse kızartsa meñiz
Aklı çok ve bilgisi deniz gibi derin ve geniş olmalı, her iş elinden gelmeli ve beyin yüzünü güldürmelidir.
Uruğluğ kerek hem sakınuk köni, könilik öze keçse ötrü küni
Asîl bir aileden gelmeli, takva sahibi ve dürüst olmalı, hayatını da dürüstlük ile geçirmelidir.
Uluğ iş bu işke er üdrüm kerek, bütünlük bile kılkı ködrüm kerek
Vezirlik mühim bir iştir, bu iş için seçkin insan lâzımdır, o doğru ve asîl tabiatlı olmalıdır.
Ukuşluğ kerek hem biliglig kerek, tetiglik kerek hem siliglik kerek
Vezir akıllı ve bilgili olmalıdır, bu iş için zekâ ve yumuşak huylu olmak lâzımdır.
Ukuşluğ kişi urğı edgü uruğ, kopar kayda bolsa bu kalmaz kuruğ
Soyu iyi olan akıllı insan her yerde yükselir ve hiç bir şeyden mahrum kalmaz.
Sakınuk kerek din idisi arığ, imin bolsa el bodnı andın arığ
Vezir imanlı, takva sahibi ve temiz olmalı, memleket ve halk ondan her bakımdan emin bulunmalıdır.
Sakınuk kişi ol kişi üdrümi, muñadmışka barça bu ol ot emi
insanların seçkini takva sahibi olan kimsedir, o bütün muhtaçlara ilâç ve devadır.
Sakınuk kişi işte saklık kılur, yarağsızka yakmaz iş uğrın bilür
Takva sahibi insan işte tedbirli davranır, yakışıksız işlere yaklaşmaz ve işin vaktim bilir.
Beginde basa ilke elgi uzun, vezir ol iligke kılınçın sözün
Beyden sonra, onun yerine, hareket ve söz ile memlekete hükmeden insan vezirdir.
Uruğsuz kişiler arığsız bolur, arığsız vezirka yarağsız bolur
Soysuz adamlar temiz olmazlar, temiz olmayan kimse vezirliğe yakışmaz.
Vefâlığ bolur bu uruğluğ kişi, cefâçı bolur ol arığsız işi
Soylu insan vefalı olur, temiz olmayanın işi dâima cefâdır.
Negü ter eşitgil törülüg kişi, törülüg kişi boldı el tör başı
Kanun adamı ne der, dinle, kanun adamı her yerde itibar görür.
Uruğluğ kişiler kılınçı silig, vefâ birle halkka yadığlı elig
Soylu insanların hareketi zarif olur, onlar ellerini halk üzerine vefa ile uzatırlar.
Arığsız kılınçı vefâsız cefâ, neçe me yitürse şeker hem yilig
Ne kadar şeker ve ilik ile beslesen dahi, temiz olmayanın hareketi vefasız ve cefalı olur.
Uvutluğ kerek hem közi tok bütün, uvutsuz kişi ol kişide otun
Vezir haya sahibi, gözü tok ve itimat edilir bir insan olmalıdır, insanların kabası hayâsız adamdır.
Közi tok kerek neñke suklanmasa, közi aç todumaz bu dünyâ yese
Onun gözü tok olmalı ve onda mal hırsı bulunmamalıdır, gözü aç olan kimse, bütün dünyaya nail olsa bile, doymaz.
Kişide talusı uvutluğ kişi, uvutluğ kişi ol kişide başı
İnsanların seçkini haya sahibi olanıdır, haya sahibi olan kimse, insanların başıdır.
Uvut kimde bolsa kamuğ işni ur, uvut birle yalñuk otun kapğı tur
Kimde haya varsa, ona her işi teslim et, insan haya ile küstahın yolunu tıkar.
Uvutsuz kişi ol kişide eli, köni sözlemez söz uvutsuz tili
İnsanların aşağısı — hayâsız adamdır, hayâsızın dili doğru söz söylemez.
Negü ter eşitgil uvutluğ tüzün, saña ötler emdi bağırsak özün
Haya sahibi, yumuşak huylu insan ne der, dinle, bak, acıdığı için, sana nasihat verir.
Uvutsuz kişide yırak tur yırak, uvutsuz bolur üsteñli karak
Hayâsız adamdan uzak dur, uzak, hayâsız inkâr eden gözdür.
Uvutsuz yüzi körse etsiz süñük, uvutsuz özi körse bütmez irük
Hayâsızın yüzü, dikkat edersen, etsiz bir kemiktir, hayâsızın özü ise, kapanmaz bir gediktir.
Uvut birle yalñuk yüzi suvlanur, uvut bolsa ötrü közi suvlanur
Hava ile insanın şerefi artar, haya sahibinin bundan dolayı gözü parlar.
Yüzi körki körklüg kerek hem yülüg, kılınçı köni tegse halkka ülüg
Vezirin yüzü güzel ve düzgün, kendisi de, halkın hakkını alabilmesi için, âdil olmalıdır.
Kılınçı köni bolsa kılkı oñay, munıñdın tegir halkka edgü yıl ay
Doğru hareketli ve mülayim tabiatlı olursa, ondan halka her vakit iyilik gelir.
Köni bolmasa işte işçi başı, kamuğ egri boldı bu begler işi
Hizmetkârların başı olan vezir doğru hizmet etmezse, beylerin işi hep eğri olur.
Könilik bütünlük kerek işçike, anın bütse begler işin bergüke
Hizmetkârın doğru ve dürüst olması lâzımdır ki, beyler inanıp, işlerini emniyetle ona tevdi etsinler.
Bu körklüg kişi kılkı körklüg bolur, kılınç bolsa körklüg el asğı tolur
Güzel insanın tabiatı da güzel olur, hareketi de güzel olursa, memlekete faydası dokunur.
Kimiñ bolsa körklüg yüzi taş özi, taşı teg yeme körklüg ol iç yüzi
Kimin yüzü ve dış görünüşü güzel ise, dışı gibi, onun içi de güzel olur.
Negü ter eşitgil sınamış kişi, sınap edgü isizni bilmiş kişi
Tecrübe etmiş ve tecrübe ile iyiyi, kötüyü ayırt etmiş insan ne der, dinle.
Kişi körkiñe iç kılıkı iş ol, yüzi körki birle kılınçı tuş ol
insanın iç tabiatı onun dış görünüşüne eştir, yüzü ve kıyafeti ile hareketi birbirine denktir.
Taşı körse tap tut içiñe tanuk, taşı teg içi ol içi teg taş ol
Dışını görürsen, bunu içi içm yeter şâhıt say, insanın içi dışı gibi ve dışı »da içi gibidir.
Yülüg bolsa kaşığ bolur ol vezir, vezir bolsa kaşığ işi ked yorır
Saçı-sakalı düzgün olan vezir heybetli olur, vezir heybetli olursa, işi yolunda gider.
Sakışçı kerek bolsa bilge tetig, bilig birle bilse bu törlüg bitig
Vezir hesap bilir, âlim ve zeki olmalıdır, bilgili olmalı ve çeşitli yazıları bilmelidir.
Vezir işi barça sakışlar bolur, sakış bilmese işçi işi kalur
Vezirin işi hep hesapla döner, hesap bilmezse, hizmetkârın işi kalır.
Sakış birle saklar kişi iş küdüg, sakışın seçer er yıl ay kün üdüg
İnsan işini-gücünü hesap ile yapar, yıl, ay, gün ve zamanı hesap ile tâyin eder.
Sakış saklıkın boldı atı sakış, körü barsa sakış idi ök sak iş
Hesabın adı hesaplı davranmaktan hesap olmuştur, dikkat edilirse, hesap çok hesaplı bir iştir.
Tetig bolmasa iş oñarmaz kişi, tetiglik bile kıldı yalñuk işi
İnsan zeki olmazsa, işi başaramaz, insan işini zekâ ile yapar.
Bitig birle yalñuk bitir bilmişin, bitise bilür er negü kılmışın
İnsan bildiklerini yazı ile yazar, yazarsa, ne yapmış olduğunu bilir.
Tetiglik nişânı-turur bu bitig, bitig bilgüçi er bolur ked tetig
Bu yazı zekâ nişanıdır, yazı bilen insan çok zeki olur.
Bitig bilmez erse apa oğlanı, negü bilgey erdi yıl ay kün sanı
İnsan-oğlu yazı bilmese idi, yıl, ay ve günün sayısını nasıl bilirdi.
Bitip kodmasa erdi bilge bitig, sakışka negü erdi al yañ itig
Alimler kitap yazıp bırakmamış olsalar idi, hesap yapmağa nasıl bir çâre ve imkân bulunurdu.
Törütmezde aşnu bayat bu âlem, törütti yorıttı bu levh-u kalem
Tanrı bu âlemi yaratmadan önce, levh ile kalemi yaratmıştır.
Ferişte bitir kul negü kılmışın, idi ötrü aydur yarın ol işin
Kulun neler yaptığını melek yazar, sonra Tanrı yarın o işi sorar.
Kerek köñli kodkı ma yumşak tili, bu ol kör kişike sevitür yolı
Vezirin gönülü alçak ve dili yumuşak olmalıdır, böylelikle insan kendisini başkalarına sevdirir.
Köñül kodkı bolsa sevitür kişig, sevitmiş kişiler avıtur işig
Alçak gönüllülük insanı sevdirir, kendisini sevdiren kimseler arkadaşlarını da memnun ederler.
Negü ter eşitgil kör alçak amul, ne edgü bolur erke kodkı köñül
Alçak gönüllü ve sakin tabiatlı insan ne der, dinle, insan için alçak gönüllü olmak ne iyi şeydir.
Bodunda sevüg boldı kodkı kişi, sevügsüz bolur köñli katkı kişi
Alçak gönüllü insan halk arasında sevimli olur, haşin ve kibirli adam ise, sevimsiz olur.
Uluğluk uzun yer kişi kodkısı, bedüklükke tegmez bodun katkısı
Alçak gönüllü insan uzun müddet itibarda kalır, haşin ve kibirli insanlar büyüklüğe ulaşamazlar.
Vezirlıkka artuk bütün er kerek, okığlı bitigli ked öglüg kerek
Vezirliğe çok olgun bir insan lâzımdır, o okuyan-yazan ve çok anlayışlı bir insan olmalıdır.
Tili köñli bir hem kılınçı köni, uvutluğ bağırsak bodunda çını
Sözü, gönülü bir, hareketi doğru, haya sahibi, merhametli ve halk arasında dürüst olarak tanınmış olmalıdır.
Közi tok oduğ sak biligli işig, adırğan yarağlığ yarağsız kişig
Gözü tok, uyanık, ihtiyatlı ve işinin ehli olmalı, işe yarayan ve yaramayan kimseleri ayırt edebilmelidir.
Tapuğsak ne özkey yine eymenük, emânet bile bolsa köñli süzük
Hizmete hâzır, vefalı, emânete karşı titiz ve bir de temiz gönüllü olmalıdır.
Tükel kimde bolsa bu erdem bilig, vezirlık añar berse bolğay ilig
Bu fazilet ve bilgiler kimde tam olarak bulunursa, hükümdar vezirliği ona verebilir.
Bu yañlığ kişi bolsa begke vezir, begi birle bodnı tüz inçke tegir
Beye böyle bir kimse vezir olursa, bey ve halk, her ikisi de huzura kavuşur.
Tilekçe tükel bolğa ilig işi, itilgey eli hem bayuğay kişi
Hükümdarın işi, dilediği gibi, tam olur, memleketi düzene girer ve insanlar zenginleşir.
Vezir bolsa ilke yarağsız yavuz, ol el bodnı buzlur çığay bayı tüz
İşe yaramayan, fena biri memlekete vezir olursa, o memleket halkı, fakiri ve zengini, hepsi bozulur.
Vezir edgü bolsa bodunka asığ, bodun asğı birle iligke tatığ
Vezirin iyi olması halk için faydalıdır, halka faydalı olduğu gibi, hükümdar için de zevklidir.
Negü ter eşitgil ay bilgi ögüz, bilig birle köñli yarunmış kögüz
Bilgisi deniz gibi derin, bilgi ile gönülü ve göğüsü aydınlanmış olan insan ne der, dinle.
Begi edgü bolsa ne köñli tili, tutar işçileri könilik yolı
Beyin sözü ve gönülü iyi olursa, onun hizmetinde bulunanlar doğruluk yolunu tutarlar.
Kalı bolsa begler bu küçkey isiz, anıñ işçileri buzar edgü iz
Eğer beyler zâlim ve kötü olurlarsa, onların hizmetinde bulunanlar iyi izden ayrılırlar.
Begi edgü bolsa anığ işçisi, bolur kılkı edgü tegürmez yası
Bey iyi olursa, onun hizmetinde bulunanların hareketi iyi olur ve zararları dokunmaz.
İsiz bolmağınça bu begler bakın, isizig yakurmaz öziñe yakın
Beyler kendileri kötü olmadıkça, dikkat et, kötü kimseleri yanlarına yaklaştırmazlar.
İsiz kayda bolsa isizler bile, ay edgü yorı sen iş edgü tile
Kötülük nerede ise, kötüler de beraberdir, ey iyi insan, sen yürü ve iyi arkadaş ara.
İsiz edgü birle yaraşmaz bolur, köni egri birle küreşmez bolur
Kötü iyi ile hiç bir zaman anlaşamaz, doğru eğri ile hiç bir zaman başa çıkamaz.
Kara tün yaruk künke yakmaz yağuk, yaşıl suv kızıl otka bolmaz konuk
Karanlık gece aydınlık güne yaklaşmaz, yeşil su kırmızı ateşe konuk olmaz.
Bilişmez kişig sen bileyin tese, bilişin ayıtğıl ukulğay basa
Tanımadığın adamı tanımak istersen, onun tanıdıklarını sor, o zaman anlarsın.
Kamuğ neñ katıldı öz ügri bile, köni tur katılma sen egri bile
Her şey kendisi gibi olanlar arasına katılır, sen doğrulukla yaşa, eğrilere katılma.
Bu sözke tanukı bu beyt ol okı, bu beytig okı sen köñülke tokı
Bu söze şahit olan şu beyti oku, bu beyti oku ve onu gönlüne yerleştir.
Yorığlı uçuğlı kamuğ neñni kör, tutar özke iş tuş özi teñni kör
Yürüyen, uçan her şeye bak, her biri kendi dengini kendisine eş ve akran seçer.
İsiz edgü birle katılmaz kaçar, kamuğ neñke yañzağ bu bir yañnı kör
Kötü iyiye katılmaz, kaçar, her şeye tatbik edilebilen bu kaideye dikkat et.
Vezir begke tutçı keñeşçi bolur, keñeşçi kişiler teñeşçi bolur
Vezir bey için dâima bir müşavirdir, müşavirler her işte kıyasla hareket ederler.
İsizke katılma kara edgüsi, isiz boldı kılkı ağır yüdgüsi
Kötüye katılma, onun işi kara ve tabiatı fena olur, bu ağır yükü kolay yüklenemezsin.
Bu begler yakın tutsa edgü kişi, atı edgü kaldı hem el kün işi
Beyler iyi insanları kendilerine yakın tutarlarsa, memleketin işi yoluna girer ve iyi ad bırakırlar.
Yana beg yakın tutsa isiz kişi, isiz kıldı atın hem el kün işi
Eğer bey kötü adamları kendisine yakın tutarsa, adını lekeler ve memleket işini bozar.
Bu yañlığ bulunsa ay(!) ilig vezir, begin inçke tegrür karası udır
Ey hükümdar, böyle bir vezir bulunursa, o beyini huzura kavuşturur ve halkı rahat uyur.
Bolur beg tileki anıñdın tükel, işi barça itlür kayu erse hâl
Bey onun vâsıtası ile bütün arzularını elde eder, durum ne olursa olsun, bütün işi düzene girer.
Bayur ötrü bodnı hem itlür eli, hazine köpedür kutadur yılı
Halkı zenginleşir, memleketi de tanzim edilir, hazine çoğalır, beyin hayatı saadet içinde geçer.
Bolur atı meñü karımaz bolup, bolur ornı edgü karısa ulup
Adı, şöhreti tazeliğini hiç bir vakit kaybetmez, ebedî kalır, kendisi yıpranarak ihtiyarlasa bile, yeri sağlamlığını muhafaza eder.
Yedi bu ajunuğ yegey ol ajun, tirilgey kutun tutçı meñü uzun
O bu dünya saadetini elde ettiği gibi, öbür dünya saadetine de nail olur, uzun uzaman hep devlet ve ikbâl içinde yaşar.
İlig suali Öğdülmişke
HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E SUÂLİ
İlig aydı uktum bu sözler ögün, idi edgü sözler yorıdı bu kün
Hükümdar:—Bu sözleri iyice anladım — dedi—bugün çok güzel şeyler konuşuldu.
Maña ayğıl emdi sü başlar kişi, negü teg kerek kılsa begler işi
Şimdi bana söyle, beylerin işini iyi görmesi için, kumandan nasıl olmalıdır ki,
Süsin başlasa hem işin işlese, işin başka eltse hatâ tüşmese
Ordunun başına geçsin ve işini başarı ile yapsın ve hataya düşmesin.
Ayu ber maña sen kayusı yarar, çerigin sögüp ol yağısın tarar
Bana söyle, kim bu işe yarar ve düşmanın ordusunu bozarak, onu darmadağın eder?
